-Тәлгать хәзрәт, Сез үскәндә атеизм чоры иде Шулай да, дин юлыннан киткәнсез. Нәрсә сәбәпче булды моңа?

- Казанның Сукно бистәсендә үстем. Ул вакытта Мәрҗәни мәче­те генә эшләде, бабайлар җомга, гает намазларына шунда йөриләр иде.

Әти-әнием ул вакытта намазлы булмасалар да, әби-бабайлар го­мер буена намаз укыды. Әтинең әнисе 94 ел гомеренең соңгы өч елында гына ураза тота алмаган­дыр. Әнинең әнисе Маһирә әби Тәҗвидне дә, Коръәнне дә укый белә иде. Бабам да намаз әһеле булган.

Шәмаилләргә карап соклана идем. Нәрсә язылган дип, әти-әнидән сорыйм, алар әйтә алмагач, кызыксыну тагын да көчәя. Китап­лардан карап телне өйрәнә башла­дым. Шуларның барысы да тәэсир иткәндер дип уйлыйм.

Дөрес, атеизм чорында динне тыярга тырыштылар. Ләкин иман манаралы мәчет эчендә түгел, ә кешеләрнең күңелендә. Халык диннән аерылмады. Мәрҗәни мәче­тендә, яшерен булса да, дин дәресләрен бирделәр. Аллаһның рәхмәте яусын, Әхмәтзәки хәзрәт көн-төн укытты.

Мәктәпне тәмамлагач, ГПТУда белем алдым, аннары заводта сле­сарь булып эшләдем. Мәрҗәни мәчетенә йөргән бабайлар мине, зур өметләр баглап, Бохара мәдрәсәсенә укырга җибәрделәр. Сугыштан соң анда Советлар Со­юзыннан нибары 6 кеше генә бе­лем алган. Аннары Мәрҗәни мәче­тенә имам булып кайттым. Татарстан мөфтиләре Габдулла хәзрәт Галиулла, Госман хәзрәт Исхакыйларны 7-8 яшьләрендә Рәшидә абыстайның сараенда яшерен укыттым. Аннары белемнәрен Әхмәтзәки хәзрәттә чорнадылар. 22 шәкертем­нең барысы да имам, мөфти бул­ды.

- СССР заманында Сез җитәкләгән диния нәзарәте СССРның Европа һәм Себер өлеше мөселманнарының Үзәк диния нәза­рәте дип аталды. Бик зур терри­торияне колачлый иде ул. Һәм Сез аның рәисе булып сайландыгыз.

- Ул вакытта дүрт диния нәзарәте эшләде. Иң борынгысы Уфада урнашкан. Әби патша әмере, мөсел­маннарның соравы һәм мәҗбүр итүе буенча 1786 елның 2 сентяб­рендә ачыла ул. 1943 елда безнең оешма ярдәме белән Урта Азия һәм Казахстан мөселманнары өчен ди­ния нәзарәте төзелә. Төньяк Кав­казда да оештырыла. Кырымның үзенең диния нәзарәте булган. Боларның дүртесе дә автоном рәвештә эшләгән, идарә һәм акча мәсьәләсендә аерым эш иткәннәр, ләкин чит ил кунакларын кабул иткәндә, дәүләткә булышуда бердәм.

Габделбарый хәзрәт сырхаула­гач, мөфти сайлау мәсьәләсе ки­леп басты. Шулчак Мәскәүдән Әхмәтҗан хәзрәт Мостафинны ку­ярга теләк бар иде. Барысы да аның хәзрәт булуын теләде, ләкин ул вазыйфадан баш тартты. Мәскәүне ташлап китәсе килмәде, яше дә 70не узган иде.

Ә диния нәзарәте ул_вакытта көпчәксез арбаны хәтерләтте. Территориясе зур булса да, нибары 94 мәчет бар иде. Татарстанда - 15, Башкортостанда - 16, Самар өлкәсендә - 11, калганнары Пенза, Түбән Новгород, Әстерхан, Сарытау якларында.

Миңа да тәкъдим иттеләр, ике ел ярым каршы булдым. Ул вакытта миңа 32 яшь, өйләнгән. 5 балам бар. Сабый түгелмен, шуңа да нинди авыр эш йөкләнгәнен аңлыйм. Аллаһ, халык, хөкүмәт каршында җаваплылык бит бу. Укырга киткән вакытта туганнар арасында, дин бетә, бабайлар үлеп беткәч, мәчеткә йөрүчеләр калмаячак, пер­спективасы юк, дип әйтәләр иде. Остазым Әхмәтзәки хәзрәт белән киңәшләшкәч, ул: "Аллаһ сиңа дини белем алырга мөмкинлек бирде. Аны кулланмасаң, дезертир була­сың", -дип кырт кисеп, фатихасын бирде. Мөфтилек эшен дә бер шарт белән йөкләделәр. "Уфада рәислек итсәң дә, Мәрҗәни мәчетендә имам булуыңны туктатмыйсың. Һәр ай саен җомга намазында вәгазь сөйләячәксең", - диделәр. Лаеклырак кеше табылганчы мөфти булып 4-5 ел эшләрмен дә китәр­мен дип уйладым. Уфага гаиләм дә килмәде. Кайтып елый — елый вәгазь сөйләгәнем истә. 94 мәхәлләне ишәйтергә мөмкинлек юк. Мөфти буларак, яңа мәчетләр ачарга юл күрсәту хакым да булмады.

Зур мөмкинлекләр булмаса да, шәкертләр укытып калдырырга дигән максат куйдык. Икен­че теләк - Уфа белән Казан ара­сындагы авыл-шәһәрләрдә мәчетләр ачу. Аллага шөкер, Бөгелмә, Баулы, Октябрьск, Әлмәттә Аллаһ йортлары калкып чыкты. Бүген Үзәк Диния нәзарәтенә караган 1555 мәчет бар.

-Диния нәзарәте оешу ту­рында указ чыкканга 220 ел тул­ды. Аның тарихында, нинди мөфтине аерып телгә алыр идегез?

- Аларның кайсындыр аерып әйтсәм, гөнаһлы булырмын. Бөтенесе дә лаеклы, һәркайсы үз урынында, үз вакытында хезмәт иткән. Аларның берсенә дә җиңел булмаган. Риза Фәхретдиннең шәхес культы чорларында Финляндиягә, бераз булса да ризык җибәрә алмассызмы, дип, тилмереп язган хатларын укыганым булды. Меңләгән муллалар төрмәләргә озатылган, үтерелгән, мәчетләр җимерелгән вакытта мөфтилек эшен алып бару рәхәт булганмы? Сугыш вакытында Габдрахман хәзрәт Рәсули фашистларга каршы сугышны җиһад көрәше дип игълан итә. Барлык мәчетләрдән хәер-сәдака җыеп, танклар сатып алыр­га акча юнәтә. Сталинның рәхмәт хатлары бар бу турыда. Шакир белән Абдулвәли хәзрәтләре эшләгән чор Хрущевның динсезлек вакытына туры килсә дә, булган мөмкинлекләрнең барысын да кул­ланырга тырышканнар, тик ятмаган­нар. Өметсезләнмәгәннәр, дине­безне саклап безгә җиткерә алган­нар.

- Үзгәртеп кору чорында диннең дә, милләтнең дә күтәрелеш вакыты булды. Бер-бер артлы татар мәктәпләре ачылды, мәчетләр саф­ка басты, туган телгә игътибар би­релә башлады. Ләкин күтәрелеш булды да бетте. Бүген артка чиге­неш сизелә. Халык мәчетләргә аз йөри, туган тел онытыла дип чаң сугабыз. Нәрсәгә бәйле бу тайпы­лыш?

-Андый фикергә нигез бар кебек. 1990-1992 еллар - дини һәм милли күтәрелеш, яңарыш чоры. Аннары суверенитет парадлары башланды. Хөррият дип игълан ителгәч, һәркем үзенчә яши башлады. "Дин, милләт" дип мин-минлек китте, аның бәрабәренә үз дәрәҗәсен күтәрергә азапланучылар да аз бул­мады. Чечнядагы афәт бездә дә кабатланырга тиеш иде. Моның өчен бар нәрсә эшләнде. Үзәк ди­ния нәзарәте иң беренче каршы чыкты. Милли хәрәкәткә, билгеле, бу ошамады, безнең тарафка гаеп атулар, һөҗүмнәр булды. Ләкин бу мәсьәләгә милли яктан гына түгел, ә дин, иман призмасыннан да ка­рарга мәҗбүрбез, Диния нәзарәте милләтчелеккә риза булмады, бүлгәләнүгә каршы торды. Миллә­тне, туган телне саклау яклы без. Ләкин Русия дигән ил бүлгәләнсә, берәүләргә азык кына булачак. Аерылсак, ашап бетерәчәкләр, бергә булганда тешләре үтмәячәк.

Мәчетләрнең халык белән тулы булу — булмавы — дин үсешенең күрсәткече түгел. Дин ул тормыш рәвеше булырга тиеш. Гаиләдә, бер-беребез белән эш иткәндә дә шәригать кануннары буенча барсын ул. Яшьләр хәләлме-хәрәмме дип ризык ашый, гамәл кыла. Хәзер ни­чек намаз укырга дигән гади сорау бирмиләр, бизнес алып барганда теге яки бу гамәл хәрәм эш түгел­ме диләр. Бу бит алга китеш.

“Иман” гәҗитәсе. Казан шәһәре.